Beşerler, nasıl oluyor da yağmur yağacağını evvelce “koklayabiliyor?”

Eğer bir gün evinizden çıktıktan sonra havada yağmur kokusu olduğunu düşündüyseniz, yalnız değilsiniz. Fakat görünüşe nazaran, yaklaşan yağmurun kokusunu herkes tespit edemiyor. Bu yüzden bunun sahiden bilim tarafından desteklenip desteklenmediğini merak ediyor olabilirsiniz.

Yağmuru gelmeden evvel koklamanın mümkün olduğu tezi, insanları ikiye ayırmış durumda. Toplumsal medyaya kısa bir bakış, kimilerinin yağmuru koklayarak kestirim etme yetenekleri konusunda ısrarcı olduğunu, oburlarının ise çok daha kuşkucu göründüğünü açıkça gösteriyor. Fakat tahminen de size şaşırtan gelebilecek bir halde, bu tezleri destekleyecek birtakım deliller var. Yağmurun gelmesinden evvel neden koklanabileceğine katkıda bulunan birkaç faktör bulunuyor ve bunların en kıymetlisi petrichor olarak isimlendirilen bir şeyi içeriyor.

Petrichor ne manaya geliyor?

Petrichor sözü, taş manasına gelen Yunanca petros ve antik rablerin damarlarında akan sıvı olan ichor’dan geliyor. Şiddetli yağmurdan sonra, bilhassa uzun bir kuraklık periyodundan sonra yerden yayılan o tanıdık, garip bir formda tatmin edici kokuyu tabir ediyor. Terim birinci olarak 1964 yılında mineraloglar Isabel Joy Bear ve Richard Thomas tarafından kullanıldı.

Petrichor, pek çok insanın dünyadaki en sevdikleri kokular ortasında sayılıyor. Lakin nispeten yakın vakte kadar kimse onu neden bu kadar güzel bulduğumuzdan tam olarak emin değildi. 2020’de bir bilim insanı grubu, kokunun başka hayvanlar için de bilhassa cazip olduğunu keşfetti.

Bunun nedeni, yaygın bir toprak bakterisi olan Streptomyces’in geosmin ismi verilen bir bileşik üretmesi. Bizi çok tuhaf bir formda cezbeden şey aslında geosmin kokusudur. Hatta insan burnu, eser ölçüdeki bileşiği tespit etmede o kadar düzgündür ki, köpekbalıklarının sudaki kan kokusunu alma yeteneğinden daha uygun performans gösterir. Bakteriler, sporlarıyla kaplanan ve daha sonra onları daha geniş aralara dağıtan yaratıkları cezbetmek için geosmin üretir.

Araştırmacıların 2015’te gösterdiği üzere, yağmur yağdığında su damlacıkları bir yüzeye çarpıktan sonra düzleşerek yerin gözeneklerinde hava cepleri oluşturuyor. Bu cepler daha sonra sudan fırlayarak, temel olarak çok küçük aerosoller haline dönüşüyor. Bu süreç sırasında da, geosmin de dahil olmak üzere toprakta bulunan her şeyden eser ölçüde alarak taşıyorlar. Daha sonra bunlar, hava tarafından taşınarak yağmur bulutlarının kilometrelerce ötesine kadar taşınabiliyor. İnsanların ufukta yağmur kokusu aldıklarında fark ettikleri koku da muhtemelen bu aerosol parçacıkları. Ayrıyeten bu olay, küçük mikroorganizmalar rüzgarlar tarafından süpürülürken, bakterilerin atmosferde neden yüksek ölçüde bulunduğunu da açıklayabilir.

Rüzgardaki ozonun varlığı

Yaklaşan yağmur kokusuna katkıda bulunan bir öbür faktör de rüzgardaki ozon varlığıdır. Bu özel kimyasalın, petrichor ile ilişkilendirilen biraz daha topraksı kokudan daha tatlı bir kokusu vardır.

Ozon, üç oksijen atomundan oluşur ve ismini Yunanca “koklamak” manasına gelen ozein sözünden alır. Doğal olarak oluşan bir gazdır fakat insan imali gübreler yahut öteki kirleticiler tarafından da üretilebilir. Atmosferdeki nitrojeni oksijen moleküllerinden ayıran bir elektrik yükü (şimşek yahut yıldırım gibi) ile oluşabilir. Bu moleküllerden kimileri, atmosferdeki öbür kimyasallarla tepkiye girdikten sonra bazen ozona dönüşebilen nitrik oksit oluşturmak üzere yine birleşecektir.

Fırtınadan kaynaklı bir hava akımı ozonu beşerler tarafından algılanabileceği yer düzeyine gönderebileceğinden ötürü, havadaki ozon kokusu, şiddetli yağmurun yaklaştığını gösterebilir.