İnsanlık var olduğu günden beri içinde yaşadığı bu Dünya adı verilen gezegeni anlamaya çalışmış ve bu amaç doğrultusunda pek çok bilim alanı ve alt bilim dalı kurmuştur. Yer kabuğunda neler olup bittiğini tarihsel ve bilimsel yönden araştırarak aydınlatmayı hedefleyen jeoloji yani yer biliminin pek çok alt dalından biri olan litoloji ya da diğer adıyla taş bilimi, etrafımızdaki taş ve kayaçları inceleyerek önemli çalışmalar yapar.
Litoloji çalışmaları, taşları ve kayaçları oldukları yerde incelemek üzerine kuruludur. Taşların kimyasal ve fiziksel özellikleri incelenerek tarihsel bir olay örgüsü simüle edilir ve böylece, sıradan bir taşın aslında milyonlarca yıl boyunca neler yaşadığı ortaya çıkarılır. Bu sayede kendi halinde bir taş ya da kayaçtan bile Dünyamızı daha iyi tanıyacağımız bilgiler elde edilir. Gelin litoloji nedir, neyle ilgilenir gibi merak edilen soruları yakından inceleyelim.
Litoloji nedir, çalışma alanları ve inceledikleri:
Litoloji nedir, ne demek?
Litoloji ya da Türkçesi ile taş bilimi; yeryüzünde bulunan taşları ve kayaçları fiziksel özellikleri başta olmak üzere pek çok kriter üzerinden inceleyen bir bilim dalıdır. Litoloji çalışmalarında taşların rengi, dokusu, tanecik yapısı ve bileşimleri gibi fiziksel ve kimyasal yapıları incelenir. Taşların ve kayaçların zarar görmesini önlemek için litoloji çalışmaları çoğu zaman taş ve kayanın bulunduğu alanda taşınmadan yapılır.
Litoloji çalışmaları, tek bir taş ya da kayaç üzerine odaklı çalışmalar yapan petrolojiden farklıdır. Petroloji tek bi taş ya da kayaç üzerinde çalışmalar yapar ve çevresini görmezden gelir. Litoloji ise incelemeler yapmak için kendine bir bölge seçer. Seçilen bölgede bulunan tüm kayaç ve taşlar kimyasal ve fiziksel özellikleri bakımından incelenerek söz konusu bölgenin tarihsel süreci simüle edilir.
Litolojinin çalışma alanları: Litoloji neyle ilgilenir?
Litoloji, Türkçe adından da anlaşılacağı üzere taşlar, kayalar ve kayaçlarla ilgilenir. Üzerinde kimyasal ve fiziksel özelliklerini keşfetmek için incelemeler yapılan taşlar, kayalar ve kayaçlar üzerinden hem inceleme yapılan nesnenin hem de nesnenin bulunduğu bölgenin tarihsel süreç boyunca geçtiği aşamalar tespit edilir.
Litoloji incelemeleri sonucu taşların, kayaların ve kayaçların adlandırmaları üç temel tür üzerinden yapılır. Yapılan incelemeler sonucu bir nesne magmatik, tortul ya da metamorfik olarak adlandırılır. Temel fiziksel incelemeler ya da detaylı kimyasal incelemeler ile hangi sınıfa ait olduğu tespit edilen nesne üzerinde sınıfına özel çalışmalar yapılarak diğer bulgulara ulaşılmaya çalışılır.
Litolojinin incelediği kaya türleri ve özellikleri:
- Magmatik
- Tortul
- Metamorfik
Magmatik:
Dünyamızın mantosunu oluşturan erimiş malzeme magma boyunca oluşmuş olan taşlar, kayalar ve kayaçlar magmatik ya da volkanik olarak adlandırılırlar. Magmatik sınıfında değerlendirilen nesneler, içinde gazlar ve sıvılar bulunan erimiş kayalardır. Yerin derinliklerinde bulunan magmanın volkanik patlamalar sonucu yüzeye çıkarak gaz kaybetmesi ve soğuması sonucu oluşurlar.
Volkanik patlamalar dışında da magma, bazı derin çatlaklarda katılaşma eğilimi gösterir. Daha yavaş olan endojen kökenli bu nesneler, magmatik kayaçlar olarak adlandırılırlar. Bileşimleri açısından değerlendirmek gerekirse iki tip magmatik kayaçtan bahsetmek mümkün;
- Yüksek oranda silika ile az miktarda kuvars, demir ve magnezyum içeren asitli magmatik kayaçlar.
- Az miktarda silika ile yüksek miktarda demir ve magnezyum içeren ama kuvars içermeyen bazik magmatik kayaçlar.
Tortul:
Dünya yüzeyinde zaten bulunmakta olan kayaların yaşadığı erozyon sonucu ortaya çıkan taş, kaya ve kayaçlar tortul olarak adlandırılırlar. Yeryüzünde bulunan malzemelerden oluştukları için eksojen kökenlidirler. Kalsiyum, kalker, mineral içeren tortullar çökelme adı verilen bir süreç sonucunda var olan bir kayadan oluşurlar. Yani aslında zaten vardırlar.
Tortulların oluşmasında çökelme sürecini hızlandıran ya da yavaşlatan suyun, sıcaklık değerinin, rüzgarın ve sürüklenmenin büyük önemi vardır. Basit gibi görünse bile bu süreç milyonlarca yıl sürmektedir. Dış etkiler ve üst katmanların baskıları sonucu tortullar birikir ve sonunda güçlü bir tektonik hareket ile ortaya çıkarlar. Kireçtaşı, en bilinen tortul örneklerinden bir tanesidir.
Metamorfik:
Metamorfik kayaçlar hem biraz magmatik hem de biraz tortuldur ama aslında ikisi de değildir. Yer kabuğunun derin noktalarında ya da yüzeyde oluşabilirler. Bildiğimiz tortul gibi bir oluşum süreci vardır ancak çok daha yüksek basınca ve çok daha yüksek sıcaklığa maruz kalırlar. Derin bir noktada bulunan metamorfik kayacın oluşum sürecinde magma gazlarından bile söz etmek mümkün.
Metamorfik kayaç oluşum sürecine bir örnek vermek gerekirse yüzeye çıkan magmanın yüzeyde bulunan bir kaya ile temas etmesini söylemek mümkün. Kontak metamorfizma ve dislokasyon metamorfizma gibi varyantları olan bu türün oluşumuna diğer bir örnek, tektonik plakaların hareketleri sırasında tortulların ve magmatik kayaçların maruz kaldığı basınçtır. Bu basınç sonucunda da metamorfik kayaçlar ortaya çıkmaktadır.
Litolojinin tespit kriterlerinden bazıları:
- Tanecik yapısı
- Mineral yapısı
- Renk
- Yüzeyi
Tanecik yapısı:
Metamorfik ve magmatik kayaçların tanecik yapısı son derece önemlidir çünkü bu yapı, kayacın soğuma sürecini anlatan en önemli bulgudur. Büyük taneciklerden meydana gelen bir kayaç magmatik yapıdayken az tanecikli kayaç magmatik olsa bile oluşum süreci bakımından ayrılır. Benzer bir durum tek mineralden oluşan kayaların tane boyutlarında da karşımıza çıkar.
Mineral yapısı:
Mineraloji olarak da adlandırılan kayaçların mineral yapısı, bazen basit el merceği kullanılarak tespit edilebilecek kadar büyük yapılar olarak karşımıza çıkabilir. Mineral yapısı direkt olarak kayanın oluşum sürecinde geçirdiği evreleri bize gösterir. Damarlı mineral yapısı ya da tanecikli mineral yapısı gibi farklı yapılar da bu sürecin anlaşılmasını sağlar.
Renk:
Litoloji, en temel fiziksel özelliklere bakarak bile bazı temel tespitler yapabilir. Bunların başında ise renk gelmektedir. İnceleme yapan bilim insanı yalnızca taşın, kayacın ya da kayacın dış kabuğunun rengine bakarak bile temel sınıflandırma yapabilir. Elbette onu oluşturan parçaların renkleri de son derece önemlidir.
Yüzeyi:
Bir taşın, kayanın ya da kayacın yüzey yapısı, onun oluşum süreci hakkında en temel bilgileri saklamaktadır. Örneğin tabakalanma olarak adlandırılan bir yüzey yapısı, sedimanter kayaçların tipik bir özelliğidir. Yine bir örnek vermek gerekirse metamorfik kayaçlar çoğu zaman oldukça düz ve doğrusal yapıda bir yüzeye sahiptirler.
Jeolojinin en önemli alt bilim dallarından biri olarak kabul edilen litoloji ya da Türkçesi ile taş bilimi nedir, neyle ilgilenir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve konu hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik. Bu tür sıra dışı bilim dalları hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
Kaynak: Webtekno
